De serie over de Joodse Raad die de NPO recentelijk heeft uitgezonden, schets het pijnlijke beeld van de immens moeilijke keuzes waar deze groep veelal vooraanstaande Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog in bezet Nederland aan onderworpen werden. Moesten ze iedere vorm van samenwerking tegengaan of moesten ze meewerken om dan in ieder geval nog iets van hun gruwelijke lot in eigen handen te houden? De twee voorzitters Abraham Asscher en David Cohen besluiten mee te werken in de stellige overtuiging dat dat het beste is. Ze vonden dat het beter was hun eigen lot, dat onvermijdelijk leek dan maar in eigen handen te houden. Dat was nodig, zoals Cohen geloofde: ‘om erger te voorkomen’. Die beslissing werd hem niet altijd in dank afgenomen en ook na de oorlog stelt men zich openlijk de vraag of hier geen sprake was van een vorm van collaboratie – weliswaar afgedwongen, maar toch. Asscher en Cohen werden na de oorlog zelfs korte tijd gedetineerd maar uiteindelijk weer vrijgelaten. Wel werden zij met de nek aangekeken en worstelden ze nog jarenlang met de vraag of ze juist hadden gehandeld.
Het belang van de serie door het blootstellen van dit dilemma gaat echter veel verder dan deze mannen van de Joodse Raad van toen. Iedereen die zich geconfronteerd ziet met, getuige is van, of betrokken raakt bij oorlogsgeweld, discriminatie en extreme en massale gewelddadigheden komt voor vergelijkbare keuzes en dilemma’s te staan. Wat moet ik doen? Wat kan ik doen? Wat zullen de gevolgen van mijn keuzes en handelingen zijn? En dat in een context waarin eenieder als eenling machteloos staat tegenover een groot geweldsapparaat maar waarin tegelijkertijd alle keuzes van alle afzonderlijke eenlingen uiteindelijke de koers van de geschiedenis bepalen.
De omstandigheden waaronder Asscher en Cohen hun keuzes moesten maken waren uiteraard extreem. Een weigering mee te werken, had heel goed tot directe deportatie en uiteindelijk hun dood kunnen leiden. Het punt is echter dat zij nadat ze eenmaal een keuze gemaakt hadden daar nog heel moeilijk van af konden stappen. Ze begonnen hun keuze te rationaliseren en rechtvaardigen uit een soort psychische noodzaak. Het alternatief was immers, inzien dat ze meewerkten met de vijand en betrokken raakten bij de uitroeiing van hun eigen volk. Een duivels dilemma en de psychische gemakkelijkere keuze is, om dan maar halsstarrig vast te houden aan het geloof dat je het beste doet. Vooral Cohen raakte in een soort tunnelvisie waarin hij vasthield aan die keuze (meewerken om erger te voorkomen) en uiteindelijk niet meer anders kon, niet meer de alternatieven zag en verstrikt raakte in een psychologische valkuil.
Dit is een typische menselijke eigenschap en een van de belangrijkste mechanismen die kunnen verklaren hoe en waarom hele gewone en zelfs goedbedoelende mensen bij soms extreme gruweldaden betrokken kunnen raken. We zien het niet alleen bij de mannen van de Joodse Raad maar ook bij veel anderen die toentertijd een rol speelden bij de Jodenvervolging zoals burgers, staatsfunctionarissen maar ook politiemensen. Dit mechanisme zien we zelfs terug bij de uiteindelijke daders die dat niet allen noodzakelijkerwijs uit antisemitisme deden maar ook door andere motieven zoals carrière, winstbejag of idealisme gedreven konden worden. We willen allemaal een goed mens zijn, het juiste doen en consistent in ons gedrag en handelen zijn, maar voor iedereen die op enige manier bij dit soort gruweldaden (al is het indirect) betrokken is geraakt, is de verleiding groot om dan maar op het ingeslagen pad verder te gaan en dat is een groot gevaar.
Een koerswijziging is alleen mogelijk door op de eigen schreden terug te keren maar dat zou ook betekenen dat men onder ogen moet zien dat wellicht de eerste beslissing al een foute was en men daarmee dus al medeverantwoordelijk is. Nee, dan liever vasthouden aan de keuze en de rationalisatie en rechtvaardiging daarvan. Dat dilemma is precies waar Cohen mee worstelde maar waar ook velen anderen mee worstelen in meer hedendaagse conflicten en oorlogen. Wat we van deze serie en van de fouten van Asscher en Cohen kunnen leren is dat we dit hellend vlak moeten herkennen en toch op een gegeven moment moeten zeggen: tot hier en niet verder en daarnaar handelen.